-
از آنجه كه در تنها سند عهدنامهاي با ابعاد تقريباً جهاني يعني معاهده منع گسترش سلاحهاي هستهاي 1968، تعريفي از سلاح اتمي نشده است، براي تعريف اين سلاح عموماً به ضميمه پروتكل توافقات پاريس استناد ميشود.
* سلاحهاي كشتار جمعي
اصطلاح سلاحهاي كشتار جمعي كه معادلهاي ديگر آن انهدام جمعي و امحاي جمعي است، نخستين بار در سال 1948، در يكي از اسناد كميسيون تسليحات نوع كلاسيك به كار رفت. اين كميسيون را شوراي امنيت در 13 فوريه 1947، تأسيس كرد.
سلاحهاي كشتار جمعي شامل سلاحهاي اتمي، باكتريولوژيك و شيميايي است كه با علائم اختصاري A.B.C يا N.B.C يا R.B.C به كار ميروند و در زبان فارسي علامت مخفف اين سلاحها «ش.م.ه»، مخفف شيميايي، ميكروبي و هستهاي و گاهي نيز «ش.م.ر» ميباشد كه حرف «ر» مخفف كلمه «راديو اكتيو» است.
معيار تشخيص اين سلاحها، يكي قدرت تخريبي آنها و ديگري اهداف آنها ميباشد. بر اساس معيار دوم، ماهيتاً جز به منظور انهدام وسيع بكار نميروند و نميتوانند به اهداف معيني محدود شوند.
سلاحهاي كشتار جمعي بايد به نحوي تعريف شوند كه در بردارنده سلاحهاي انفجار اتمي، سلاحهايي كه با مواد راديو اكتيو عمل ميكنند، سلاحهاي بيولوژيك و شيميايي و تمام سلاحهايي كه در آينده توليد ميشوند و از حيث تخريب داراي آثار مشابهي هستند، باشند.
متأسفانه بجز در مورد سلاحهاي شيميايي، تعريف عهدنامهاي از دو سلاح ديگر وجود ندارد. اين نقص نه از سر اتفاق بلكه به دليل تمايل آمريكا و شوروي پديد آمده است زيرا اين دو دولت كه سهم اصلي را در ترتيبات بينالمللي مربوطه داشتهاند، ترجيح دادهاند تا از تعاريف و قالبهاي كاملاً دقيق اجتناب شود. مع ذلك سعي ميشود با استفاده از اسناد ديگر و نظرات استادان برجسته تعريفي براي هر يك از آنها ارائه شود.
* تعريف سلاحهاي اتمي
از آنجه كه در تنها سند عهدنامهاي با ابعاد تقريباً جهاني يعني معاهده منع گسترش سلاحهاي هستهاي 1968، تعريفي از سلاح اتمي نشده است، براي تعريف اين سلاح عموماً به ضميمه پروتكل توافقات پاريس استناد ميشود.
مطابق تعريف اين سند، سلاح اتمي عبارت است از:
«سلاحي كه در ساخت آن از مواد منفجره هستهاي يا ايزوتوپهاي راديواكتيو استفاده شده و در اثر انفجار يا ديگر تغييرات هستهاي، قادر به انهدام يا مسموميت در سطح بسيار گسترده باشد.»
خطر گسترش سلاحهاي هستهاي به دو جهت است. يكي تكثير اين سلاحها توسط قدرتهاي هستهاي و ديگر، انتشار و انتقال اين سلاحها به دولتهاي غير هستهاي و در نتيجه تكثير و گسترش در سطح جهان و از اين روي گسترش عمودي و افقي معنا مييابد.
تعداد كشته شدگان و زخميان حمله اتمي آمريكا به دو شهر هيروشيما و ناكازاكي در منابع مختلف به صورتهاي متفاوت نقل شده است ولي قدر مسلم نزديك به يكصد و پنجاه هزار نفر در اين حملات جان باختهاند كه بيشتر آنان غيرنظاميان بودهاند. اين در حالي بوده كه آن بمبهاي اتمي حدوداً كمتر از بيست هزار تن مواد منفجره تي ـ ان ـ تي قدرت انفجار داشتهاند ولي بمبهاي امروزي كه بخشي از آن براي چند بار زير و رو كردن كره خاكي كافي است، از قدرتي بين 5 تا 50 ميليون تن تي ـ ان ـ تي برخوردارند.
معاهده منع گسترش سلاحهاي هستهاي 1968 كه 180 كشور من جمله ايران به آن ملحق شدهاند، تعهداتي براي دولتهاي فاقد سلاح هستهاي و همچنين تعهداتي براي دولتهاي مجهز به سلاح هستهاي به وجود آورده است.
مطابق ماده (2) معاهده، هر يك از دولتهاي فاقد سلاح هستهاي متعهد شده است از قبول مستقيم يا غير مستقيم انتقال سلاح هستهاي يا ساير ادوات انفجاري هستهاي از هر انتقال دهندهاي خودداري نمايد و به هيچ نحوي از انحا، سلاح هستهاي يا ساير ادوات انفجاري هستهاي نسازد و تحصيل ننمايد و براي ساختن آن در جستجو يا جلب كمك برنيايد و به موجب ماده (3)، دولتهاي عضو ميبايست موافقتنامههايي را با آژانس بينالمللي انرژي اتمي منعقد نمايند و نظارت آژانس را بپذيرند.
تعهدات دولتهاي مجهز به سلاح هستهاي عبارتند از:
ــ عدم انتقال سلاح هستهاي به دولتهاي فاقد آن
ــ مساعدت به دولتهاي فاقد سلاح هستهاي
ــ همكاري براي استفاده صلحآميز از انرژي هستهاي
ــ اعمال محدوديت در انتقال فنآوري هستهاي
ــ تضمينات امنيتي
* تعريف سلاحهاي بيولوژيك
از سلاح بيولوژيك در كنوانسيون 1972 راجع به منع گسترش، توليد و انباشت سلاحهاي باكتريولوژيك (بيولوژيك) و سمي و انهدام آنها تعريفي نشده ليكن تعريفي كه متخصصين نيز با آن موافقند عبارت است از:
«هر ماده بيولوژيك كه تأثير آن وابسته به تكثير در داخل ارگانيزم هدف بوده و براي آنكه باعث بيماري يا مرگ در انسان، حيوان و گياه شود، در جنگ مورد استفاده قرار ميگيرد.»
سلاحهاي بيولوژيك و شيميايي خصويت مشتركي دارند. عوارض آنها قابل پيشبيني نيست و غيرنظاميان در مقابل آنها، بسيار آسيبپذيرتر از نظاميان هستند.
* تعريف سلاحهاي شيميايي
«سلاح شيميايي شامل تمام مواد شيميايي خواه به صورت گاز، مايع يا جامد است كه به خاطر اثرات سمي مستقيم روي انسان، حيوان و گياه به كار گرفته ميشوند.»
همين تعريف مبناي تعريف سلاح شيميايي در كنوانسيون منع گسترش، توليد، انباشت و بكارگيري سلاحهاي شيميايي و انهدام آنها مصوب 1993، قرار گرفته است. نخستين بار كه آلمان در سال 1915 از سلاح شيميايي استفاده كرد، جامعه بينالمللي يكصدا اين عمل را محكوم نمود و به همين دليل بود كه هنگام انعقاد عهدنامه ورساي در سال 1919 در ماده 17 آن مقرر شد كه: «استعمال گازهاي خفه كننده، مسموم كننده و شبيه آن و كليه مايعات و مواد مشابه آن ممنوع است.»
در مقدمه پروتكل ژنو در سال 1925 نيز تأكيد شده كه استعمال سلاحهاي شيميايي و بيولوژيك مورد تنفر افكار عمومي دنياي متمدن بوده و منع بكارگيري آن مطابق وجدان و رويه معمول ملل ميباشد.
عليرغم همه اين تلاشها و ممنوعيتهاي مندرج در پروتكل 1925، كنوانسيون 1972 و كنوانسيون 1993، در جنگ تحميلي عراق عليه ايران، انواع سلاحهاي شيميايي مانند گاز اعصاب، خفه كننده، تاولزا و خردل بر ضد رزمندگان ايران به كار گرفته شد.
اين سلاحها باعث انواع آسيبهاي شديد جسماني از قبيل التهاب حاد ريوي، اغما، ورم ملتحمه در چشم، تعوع، ايست تنفسي، نابينايي، تاول و جراحات شديد پوستي، تشنج و مرگ گرديدند.
* سلاحهاي مخرب محيط زيست
آمريكا در جنگ ويتنام به منظور تخريب پوشش جنگها و جلوگيري از استتار و پناه گرفتن مبارزان ويتنامي، به طور گستردهاي از علفكشها استفاده كرد. حال آنكه در برنامهريزي عمليات نظامي بايد محيط زيست منطفه عمليات مورد توجه قرار گرفته، در برابر صدمات بلند مدت حفاظت شود.
ــ به موجب كنوانسيون ممنوعيت استفاده از تكنيكهاي تغيير محيط زيست، اين تكنيكها را در صورتي كه آثار گسترده، پايدار و شديدي به جاي ميگذارند، نبايد تعمداً براي اهداف خصمانه به كار گرفت.
ــ به موجب ماده 48 پروتكل اول ژنو، محيط زيست نبايد مورد حمله واقع شود.
ــ به موجب مواد 35 و 55 پروتكل اول ژنو، استفاده از آن دسته از روشها و ابزارهاي جنگي كه منظور از آنها وارد آوردن صدمات گسترده، طولاني مدت و شديد به محيط زيست است يا ممكن است چنين صدماتي را به دنبال داشته باشد و همچنين به خطر انداختن سلامتي و حيات جمعيت، ممنوع است.
ــ به موجب ماده 57 پروتكل اول ژنو، هنگام حمله به يك هدف نظامي، ميبايست از روشها و ابزارهايي استفاده شود كه با در نظر گرفتن موفقيت نظامي، كمترين آسيب زيست محيطي را موجب گردد يا به عبارت ديگر هرگونه آسيب زيست محيطي با هدف نظامي به دست آمده، متناسب باشد.